آیا در آینده مدل تجاری دسترسی آزاد مدل غالب مورد استفاده توسط ناشران مجلات علمی خواهد بود؟
به رویه هر سال ناشران مجلات علمی آمارهای سال گذشته خود را منتشر نمودند. یکی از نکات قابل توجه در میان داده های منتشر شده نشان دهنده افزایش قابل توجه استفاده از رویه دسترسی آزاد (Open Access) برای چاپ مقالات است. برای آن که این موضوع بهتر روشن شود نخست به معرفی انواع مدل های چاپ مقاله در مجلات علمی (Scientific journals) پرداخته می شود.
- پرداخت اشتراک (Subscribe): در این مدل نویسنده مقاله هیچ وجهی را بابت چاپ مقاله نمی پردازد و خواننده با پرداخت حق اشتراک و یا خرید تک مقاله اجازه دسترسی به مقالات را پیدا می کند. در این شیوه معمولا نهادهای پژوهشی هزینه دسترسی را برای کارمندان و دانشجویان خود پرداخت می کنند. البته خرید به صورت انفرادی نیز امکانپذیر است.
- دسترسی آزاد (Open Access): در این مدل نویسنده مقاله هزینه چاپ مقاله را پرداخته و خواننده مقاله آن را به صورت رایگان دانلود می کند. به دلیل آن که این گونه مقالات به راحتی در اختیار دیگر پژوهشگران قرار میگرند، می توان چنین استنباط نمود از پتانسیل ارجاع (Reference) گیری بیشتری نسبت دسته پیشین برخوردار هستند.
به طور میانگین در سال 2023 میلادی حدود 33% مقالات چاپ شده در مجلات دارای ضریب تأثیر (impact factor) به صورت دسترسی آزاد بوده است و برخی از مجلاتی که پیش از این تنها به روش پرداخت اشتراک اقدام به چاپ مقاله می نمودند، مدل دسترسی آزاد را نیز اضافه کرده و از این لحاظ به مجلات هیبرید تبدیل شده اند. برای روشن تر شدن موضوع صنعت چاپ مقالات علمی را باید از لحاظ اقتصادی نیز مد نظر قرار داد.
درآمد جهانی سالانه حاصل از چاپ مقالات علمی در سال 2022 بیش از 19 میلیارد دلار برآورد میشود که بیش از 50% این مقدار، متعلق به 5 انتشارات Elsevier, John Wiley & Sons, Taylor & Francis, Springer Nature, SAGE است. حاشیه سود در این صنعت 40% برآورد می شود و برخی از این شرکتها از حاشیه سود بالاتری از غولهایی نظیر گوگل و آمازون برخوردار هستند[1].
مدل دسترسی آزاد از سمت پژوهشگر از یک سو سرباری بر بودجه تحقیقات خواهد بود و از سوی دیگر به دلیل دسترسی ساده تر احتمالا سبب ارجاع بیشتر به مقاله منتشر شده خواهد شد. همانگونه که گفته شد آمار نشان دهنده حرکت مجلات به سمت دسترسی آزاد است ولی اینکه دلیل این گرایش صرفا سود بیشتر و یا ظهور دیتابیس هایی مانند libgen است، اطلاعاتی منتشر نشده است.