دسته بندی چهارگانه بنیاد کلاریوت و سایمگو

دسته‌بندی Q مجلات چیست و چرا اهمیت دارد؟

در دنیای پژوهش و انتشار مقاله، انتخاب مجله مناسب یکی از مهم‌ترین مراحل است. برای ارزیابی کیفیت و اعتبار مجلات، معیارهای مختلفی وجود دارد که یکی از رایج‌ترین و پرکاربردترین آن‌ها، دسته‌بندی Q مجلات است. این دسته‌بندی، مجلات را بر اساس جایگاه و تأثیر آن‌ها در حوزه تخصصی خود، به چهار گروه اصلی تقسیم می‌کند. سیستم دسته‌بندی چهارگانه (Quartile) یک ابزار کلیدی برای پژوهشگران، دانشگاه‌ها و مؤسسات علمی است تا بتوانند کیفیت و تأثیر یک مجله را درک کنند. این شاخص به شما کمک می‌کند تا بدانید مقاله‌ی شما در چه سطحی از مجلات علمی منتشر خواهد شد و چه میزان احتمال دارد توسط سایر پژوهشگران مورد استناد قرار گیرد. اهمیت این دسته‌بندی به خصوص برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی که برای دفاع از پایان‌نامه یا رساله خود نیاز به انتشار مقاله دارند، دوچندان می‌شود. بسیاری از دانشگاه‌ها و دپارتمان‌ها، چاپ مقاله در مجلات با دسته‌بندی Q مشخص را به عنوان یکی از الزامات فارغ‌التحصیلی تعیین می‌کنند.

معیار محاسبه دسته‌بندی Q: مرجع‌دهی مقالات

مبنای اصلی محاسبه دسته‌بندی Q برای یک مجله، تعداد دفعاتی است که مقالات منتشر شده در آن مجله، در مقالات بعدی توسط سایر پژوهشگران مورد استناد (مرجع‌دهی) قرار می‌گیرند. به عبارت دیگر، هرچه مقالات یک مجله بیشتر مورد استناد قرار گیرند، نشان‌دهنده تأثیرگذاری و اهمیت بیشتر آن مجله در جامعه علمی است و در نتیجه، جایگاه بهتری در دسته‌بندی Q کسب خواهد کرد. این محاسبه بر اساس داده‌های مرجع‌دهی در یک بازه زمانی مشخص انجام می‌شود. مجلات در هر حوزه تخصصی، بر اساس شاخص‌های استنادی خود (که مهم‌ترین آن تعداد استنادات دریافتی است)، رتبه‌بندی می‌شوند و سپس به چهار گروه مساوی از نظر تعداد مجلات تقسیم می‌شوند. این چهار گروه، چارک‌های Q1 تا Q4 را تشکیل می‌دهند.

مقاله Q1 یعنی چه و تفاوت Q1 تا Q4 در چیست؟

همانطور که گفته شد، مجلات در هر حوزه تخصصی به چهار چارک تقسیم می‌شوند:

• Q1: این چارک شامل ۲۵٪ برتر مجلات در آن حوزه تخصصی از نظر شاخص‌های استنادی است. مجلات Q1 معتبرترین و تأثیرگذارترین نشریات محسوب می‌شوند و معمولاً نرخ پذیرش بسیار پایینی دارند. چاپ مقاله در یک مجله Q1 نشان‌دهنده کیفیت بسیار بالای پژوهش شماست.
• Q2: این چارک شامل ۲۵٪ دوم مجلات از نظر رتبه استنادی است (مجلات با رتبه بین ۲۵% تا ۵۰%). مجلات Q2 نیز مجلات معتبری هستند، اما نسبت به Q1 کمی کمتر تأثیرگذارند. نرخ پذیرش آن‌ها نیز معمولاً بالاتر از Q1 است.
• Q3: این چارک شامل ۲۵٪ سوم مجلات از نظر رتبه استنادی است (مجلات با رتبه بین ۵۰% تا ۷۵%). این مجلات نیز می‌توانند گزینه مناسبی برای انتشار باشند، به خصوص اگر به دنبال شانس پذیرش بالاتری هستید.
• Q4: این چارک شامل ۲۵٪ آخر مجلات در آن حوزه تخصصی است (مجلات با رتبه بین ۷۵% تا ۱۰۰%). مجلات Q4 معمولاً کمترین تأثیرگذاری را دارند و نرخ پذیرش در آن‌ها بالاتر است. این مجلات می‌توانند برای پژوهشگرانی که تازه شروع به کار کرده‌اند یا به دنبال انتشار سریع‌تر هستند، مناسب باشند، البته باید از اعتبار آن‌ها مطمئن شد.

به طور کلی، هرچه عدد کنار حرف Q کمتر باشد (Q1)، کیفیت مجله بالاتر و در مقابل، سخت‌گیری برای پذیرش مقاله بیشتر است. با افزایش عدد Q، کیفیت و تأثیرگذاری مجله کاهش یافته، اما شانس پذیرش مقاله افزایش می‌یابد. یک مقاله در یک مجله Q4 شانس بیشتری برای پذیرش دارد تا در یک مجله Q1.

چند رشته‌ای بودن مجلات و دسته‌بندی Q آن‌ها

بسیاری از مجلات علمی، مقالاتی را در چندین رشته تخصصی مرتبط چاپ می‌کنند. نکته مهم اینجاست که یک مجله ممکن است در هر رشته تخصصی که در آن فعال است، در یک دسته‌بندی Q مجزا قرار گیرد. این دسته‌بندی بر اساس جایگاه مجله نسبت به سایر مجلات همان رشته تخصصی محاسبه می‌شود. به عنوان مثال، فرض کنید یک مجله مقالاتی در سه حوزه تخصصی 'فیزیک'، 'شیمی مواد' و 'علوم کامپیوتر' منتشر می‌کند. این مجله ممکن است در حوزه 'فیزیک' در دسته‌بندی Q1، در حوزه 'شیمی مواد' در دسته‌بندی Q2 و در حوزه 'علوم کامپیوتر' در دسته‌بندی Q3 قرار گیرد. برای تعیین دسته‌بندی کلی یا اصلی یک مجله (که معمولاً در سایت‌های ناشرین یا پایگاه‌های داده ذکر می‌شود)، اغلب بالاترین امتیازی که مجله در یکی از رشته‌های تخصصی خود کسب کرده است، ملاک قرار می‌گیرد. بنابراین در مثال فوق، این مجله به عنوان یک مجله Q1 در نظر گرفته می‌شود. این قانون هم برای دسته‌بندی‌های ارائه شده توسط بنیاد کلاریوت و هم توسط بنیاد سایمگو یکسان است.

تفاوت رتبه‌بندی کلاریوت و سایمگو در دسته‌بندی Q

اگرچه هر دو بنیاد کلاریوت و سایمگو از سیستم دسته‌بندی چهارگانه Q استفاده می‌کنند، اما تفاوت‌های مهمی در نحوه محاسبه و ارائه این دسته‌بندی توسط این دو وجود دارد که اطلاع از آن‌ها برای پژوهشگران ضروری است:

1. پایگاه داده مبنا: بنیاد کلاریوت (که نام امروزی ISI یا مؤسسه اطلاعات علمی است) شاخص Q مجلات را بر اساس مجلات و استنادات موجود در پایگاه‌های داده خود، به خصوص Web of Science Core Collection، محاسبه می‌کند. در مقابل، بنیاد سایمگو از پایگاه داده بزرگتر Scopus (متعلق به انتشارات Elsevier) برای چارک‌بندی مجلات استفاده می‌کند. در حال حاضر، تعداد مجلات فهرست شده در پایگاه داده کلاریوت نزدیک به ۶۲٪ از تعداد مجلات موجود در پایگاه داده اسکوپوس است.

2. بازه زمانی محاسبه: کلاریوت برای محاسبه شاخص‌ها و دسته‌بندی Q مجلات، معمولاً از داده‌های استنادی دو سال گذشته استفاده می‌کند. در حالی که سایمگو برای دسته‌بندی چهارگانه خود از داده‌های سه سال گذشته استفاده می‌کند. این تفاوت در بازه زمانی می‌تواند منجر به تفاوت‌هایی در جایگاه مجلات در دسته‌بندی‌ها شود.

3. وزن‌دهی استنادات: یکی دیگر از تفاوت‌های کلیدی، نحوه ارزش‌گذاری استنادات است. از نظر کلاریوت، ارزش تمام مرجع‌دهی‌های انجام شده به یک مجله یکسان است، صرف‌نظر از اینکه مقاله مرجع‌دهنده در چه مجله‌ای (با چه کیفیتی) منتشر شده باشد. اما سایمگو روش پیچیده‌تری دارد؛ این بنیاد مرجع‌دهی‌های انجام شده را بر اساس رتبه مجله مرجع‌دهنده وزن‌دهی می‌کند. به این معنی که استناد دریافت شده از یک مجله معتبرتر (با رتبه بالاتر)، ارزش بیشتری نسبت به استناد از یک مجله با رتبه پایین‌تر دارد. این روش وزن‌دهی باعث می‌شود که دسته‌بندی سایمگو حساس‌تر به کیفیت استنادات باشد.

با توجه به پایگاه داده بزرگتر و روش وزن‌دهی استنادات، می‌توان گفت که دسته‌بندی چهارگانه ارائه شده توسط بنیاد سایمگو جامع‌تر و از برخی جهات دقیق‌تر است. آیا تجربه استفاده از هر دو پایگاه داده کلاریوت و سایمگو را داشته‌اید؟ به نظر شما کدامیک اطلاعات کامل‌تری ارائه می‌دهند؟

دسته‌بندی Q در جورنال فایند

سایت‌ها و ابزارهای مختلفی برای جستجو و یافتن مجلات مناسب وجود دارند. پلتفرم جورنال فایند یکی از این ابزارهاست که اطلاعات جامعی در مورد مجلات، از جمله دسته‌بندی Q آن‌ها، ارائه می‌دهد. همانطور که اشاره شد، بنیاد سایمگو به دلیل استفاده از پایگاه داده بزرگتر Scopus و روش وزن‌دهی استنادات، دسته‌بندی جامع‌تری ارائه می‌دهد. سایت جورنال فایند نیز از دسته‌بندی چهارگانه ارائه شده توسط بنیاد سایمگو برای نمایش وضعیت Q مجلات استفاده می‌کند. با مراجعه به صفحه هر مجله در سایت جورنال فایند، می‌توانید دسته‌بندی Q آن مجله را بر اساس گزارش‌های اخیر سایمگو مشاهده کنید. این اطلاعات به شما کمک می‌کند تا با دید بهتری نسبت به اعتبار و جایگاه مجله، برای ارسال مقاله خود تصمیم‌گیری کنید.

تفاوت دسته‌بندی Q کلاریوت و سایمگو در عمل

با توجه به تفاوت‌ها در پایگاه داده مبنا، بازه زمانی و روش محاسبه، طبیعی است که دسته‌بندی Q یک مجله خاص ممکن است در گزارش‌های کلاریوت و سایمگو متفاوت باشد. در زمان نگارش این مقاله، تخمین زده می‌شود که حدود چهل درصد از مجلات مشترک میان این دو بنیاد در یک چارک‌بندی مشابه (یعنی هر دو Q1، هر دو Q2، و غیره) قرار می‌گیرند و در ۶۰ درصد موارد ممکن است یک چارک تفاوت وجود داشته باشد (مثلاً در یکی Q2 و در دیگری Q3 باشد). این تفاوت‌ها نشان می‌دهد که دسته‌بندی Q یک شاخص پویا و وابسته به روش محاسبه است. پژوهشگران باید هنگام بررسی دسته‌بندی Q یک مجله، به این نکته توجه داشته باشند که این دسته‌بندی توسط کدام بنیاد (کلاریوت یا سایمگو) و بر اساس کدام گزارش (سال انتشار گزارش) ارائه شده است.

اهمیت دسته‌بندی Q برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی

همانطور که در ابتدا اشاره شد، دسته‌بندی Q مجلات برای دانشجویان مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری اهمیت ویژه‌ای دارد. بسیاری از دانشگاه‌ها و حتی اساتید راهنما، چاپ مقاله در مجلات با دسته‌بندی مشخصی را به عنوان پیش‌نیاز دفاع یا بخشی از ارزیابی دانشجو در نظر می‌گیرند. نکته مهم اینجاست که برخی از دانشگاه‌ها ممکن است به طور خاص بر دسته‌بندی Q بر اساس استاندارد کلاریوت (ISI سابق) تأکید داشته باشند، در حالی که برخی دیگر دسته‌بندی سایمگو را نیز معتبر بدانند یا حتی ملاک اصلی قرار دهند. علاوه بر این، ممکن است در برخی رشته‌ها یا دانشگاه‌ها، علاوه بر دسته‌بندی Q، ضریب تأثیر (Impact Factor) نیز به عنوان یک معیار مهم در نظر گرفته شود. بنابراین، توصیه اکید می‌شود پیش از شروع فرآیند نگارش و ارسال مقاله برای پذیرش، حتماً با دانشکده، گروه آموزشی یا استاد راهنمای خود در مورد الزامات و معیارهای مورد قبول برای انتشار مقاله (از نظر دسته‌بندی Q، بنیاد ارائه‌دهنده دسته‌بندی، و یا ضریب تأثیر) مشورت کنید. این کار از هدر رفتن زمان و انرژی شما برای ارسال مقاله به مجله‌ای که مورد تأیید دانشگاه نیست، جلوگیری می‌کند. در زمان انتخاب مجله، اطلاعات جامع جورنال فایند می‌تواند کمک بزرگی به شما باشد.

زمان‌بندی انتشار گزارش‌های Q کلاریوت (JCR)

بنیاد کلاریوت هر ساله گزارشی تحت عنوان Journal Citation Reports یا به اختصار JCR منتشر می‌کند که شامل شاخص‌های استنادی مجلات، از جمله ضریب تأثیر و دسته‌بندی Q آن‌هاست. زمان انتشار و نام‌گذاری این گزارش‌ قواعد خاص خود را دارد که گاهی ممکن است باعث سردرگمی شود. گزارش JCR کلاریوت معمولاً در ماه ژوئن (خرداد یا تیر ماه) هر سال منتشر می‌شود. نکته مهم در نام‌گذاری این است که گزارش منتشر شده در سال جاری، مربوط به داده‌های سال گذشته است. به عنوان مثال، اگر الان در ماه می سال ۲۰۲۴ قرار داریم، بروزترین گزارش منتشر شده توسط کلاریوت، گزارش JCR مربوط به داده‌های سال ۲۰۲۲ است که در ژوئن ۲۰۲۳ منتشر شده است. گزارشی که در ماه ژوئن سال ۲۰۲۴ منتشر خواهد شد، شامل داده‌های استنادی سال ۲۰۲۳ خواهد بود و با نام JCR2023 شناخته می‌شود. این یعنی اگر در ماه می ۲۰۲۴ به دنبال بروزترین دسته‌بندی Q کلاریوت باشید، باید به گزارش JCR2022 مراجعه کنید. و اگر در ماه جولای ۲۰۲۴ یا پس از آن مراجعه کنید، گزارش JCR2023 در دسترس خواهد بود. سایت جورنال فایند در صفحه هر مجله، قرارگیری آن مجله در بروزترین گزارش JCR کلاریوت را (در صورت وجود در این پایگاه) به صورت مجزا اعلام می‌کند تا شما از وضعیت مجله مطلع باشید.

نکات پایانی برای پژوهشگران

انتخاب مجله مناسب برای انتشار نتیجه زحمات پژوهشی شما، تصمیمی حیاتی است که بر دیده شدن کارتان تأثیر مستقیم دارد. دسته‌بندی Q مجلات، چه بر اساس کلاریوت و چه بر اساس سایمگو، ابزاری قدرتمند برای سنجش اعتبار و تأثیرگذاری یک نشریه است. اما فراموش نکنید که این تنها یکی از معیارهای انتخاب مجله است. علاوه بر دسته‌بندی Q، به مواردی مانند زمینه تخصصی مجله، همخوانی موضوع مقاله شما با حیطه انتشار مجله، سرعت فرآیند داوری و انتشار، سیاست دسترسی باز (Open Access) و هزینه‌های احتمالی نیز توجه کنید. اطلاعات ارائه شده در مورد دسته‌بندی Q مجلات در پلتفرم‌هایی مانند جورنال فایند، به شما کمک می‌کند تا با آگاهی بیشتری در مسیر انتشار مقاله خود قدم بردارید. با این حال، همواره آخرین الزامات و دستورالعمل‌های دانشگاه یا مؤسسه متبوع خود را در اولویت قرار دهید. فرآیند انتخاب مجله و ارسال مقاله می‌تواند چالش‌برانگیز باشد. 

سوالات متداول (FAQ)

دسته‌بندی Q مجلات دقیقا چیست؟دسته‌بندی Q مجلات (Quartile) معیاری است که مجلات را بر اساس شاخص‌های استنادی، به خصوص تعداد دفعات مرجع‌دهی به مقالاتشان، به چهار گروه Q1 (برترین ۲۵%)، Q2، Q3 و Q4 تقسیم می‌کند.

تفاوت اصلی دسته‌بندی Q کلاریوت و سایمگو در چیست؟تفاوت اصلی در پایگاه داده مبنا (کلاریوت از Web of Science و سایمگو از Scopus استفاده می‌کند)، بازه زمانی محاسبه (دو سال برای کلاریوت و سه سال برای سایمگو) و روش وزن‌دهی استنادات (کلاریوت یکسان، سایمگو وزن‌دهی بر اساس رتبه مجله مرجع‌دهنده) است.

اگر یک مجله در چند رشته مختلف دسته‌بندی Q متفاوت داشته باشد، کدام ملاک است؟معمولاً بالاترین دسته‌بندی Q که مجله در یکی از رشته‌های تخصصی خود کسب کرده است، به عنوان دسته‌بندی کلی مجله در نظر گرفته می‌شود.

آیا دسته‌بندی Q برای پذیرش در دانشگاه‌ها اهمیت دارد؟بله، بسیاری از دانشگاه‌ها و گروه‌های آموزشی، چاپ مقاله در مجلات با دسته‌بندی Q مشخص (گاهی با تأکید بر کلاریوت یا سایمگو) را به عنوان یکی از الزامات فارغ‌التحصیلی یا ارتقاء در نظر می‌گیرند. حتماً با دانشگاه خود مشورت کنید.

چرا دسته‌بندی Q یک مجله بین کلاریوت و سایمگو ممکن است متفاوت باشد؟این تفاوت ناشی از تفاوت در پایگاه داده مورد استفاده، بازه زمانی محاسبه، و روش وزن‌دهی استنادات بین این دو بنیاد است.