دسترسی آزاد یا اشتراک؟ مدل های چاپ مقاله در مجلات

تحول در دنیای نشر علمی: روندهای اخیر

هر ساله، ناشران بزرگ مجلات علمی آمار مربوط به فعالیت‌های نشر سال گذشته خود را منتشر می‌کنند. بررسی این گزارش‌ها نکات بسیار مهمی را درباره جهت‌گیری‌های صنعت نشر علمی نشان می‌دهد. یکی از قابل توجه‌ترین روندهای مشاهده شده در داده‌های اخیر، افزایش چشمگیر استفاده از رویه دسترسی آزاد (Open Access) برای چاپ مقالات است. این تغییر، پیامدهای مهمی برای پژوهشگران، دانشگاه‌ها و حتی خود ناشران دارد. اما دسترسی آزاد دقیقاً چیست و چه تفاوتی با مدل‌های سنتی نشر دارد؟ برای روشن شدن بهتر این موضوع، ابتدا به معرفی جامع انواع مدل‌های چاپ مقاله در مجلات علمی می‌پردازیم.

مدل‌های اصلی چاپ مقاله در مجلات علمی

به طور کلی، دو مدل اصلی برای چاپ و دسترسی به مقالات علمی در مجلات وجود دارد که هر کدام ساختار مالی و دسترسی متفاوتی دارند:

مدل پرداخت اشتراک (Subscribe)

در این مدل که قدیمی‌ترین و سنتی‌ترین شیوه نشر است، نویسنده مقاله هیچ هزینه‌ای بابت چاپ مقاله به ناشر نمی‌پردازد. درآمد ناشر و امکان دسترسی به مقالات از طریق پرداخت حق اشتراک توسط خوانندگان یا نهادهای آن‌ها تأمین می‌شود. معمولاً کتابخانه‌های دانشگاهی، مراکز تحقیقاتی و سازمان‌ها با پرداخت هزینه‌های قابل توجه، امکان دسترسی به مجموعه مقالات یک یا چند مجله یا پایگاه داده را برای کارمندان و دانشجویان خود فراهم می‌کنند. خرید دسترسی به صورت تک مقاله نیز امکان‌پذیر است، اما معمولاً بسیار گران تمام می‌شود. مزیت اصلی این روش برای نویسنده، عدم پرداخت هزینه مستقیم چاپ است، اما دسترسی مخاطبان به مقاله او محدود خواهد بود.

مدل دسترسی آزاد (Open Access)

در این مدل که به اختصار OA نیز نامیده می‌شود، مسئولیت پرداخت هزینه نشر به نویسنده یا نهاد حامی او منتقل می‌شود. نویسنده پس از پذیرش مقاله، مبلغی تحت عنوان Article Processing Charge (APC) به ناشر پرداخت می‌کند. در عوض، مقاله منتشر شده بلافاصله و بدون نیاز به پرداخت حق اشتراک برای خوانندگان در سراسر جهان قابل دسترسی و دانلود رایگان خواهد بود. مزیت بارز این مدل، افزایش پتانسیل دیده شدن و ارجاع (Citation) به مقاله است، چرا که هر پژوهشگری در هر کجای دنیا بدون هیچ مانع مالی می‌تواند به آن دسترسی پیدا کند. این دسترسی گسترده، به تسریع تبادل دانش و پیشرفت علمی کمک شایانی می‌کند.

رشد دسترسی آزاد در سال ۲۰۲۳ و ظهور مجلات هیبرید

آمار سال ۲۰۲۳ به وضوح نشان‌دهنده تمایل فزاینده به سمت مدل دسترسی آزاد است. به طور میانگین، حدود ۳۳% مقالات چاپ شده در مجلات دارای ضریب تأثیر (Impact Factor) در این سال به صورت دسترسی آزاد منتشر شده‌اند. این رقم در مقایسه با سال‌های گذشته افزایش قابل توجهی را نشان می‌دهد. نکته مهم دیگر، تغییر رویکرد برخی از مجلات سنتی است که پیش از این تنها به روش پرداخت اشتراک مقالات را منتشر می‌کردند. این مجلات با اضافه کردن گزینه دسترسی آزاد برای نویسندگان، به مجلات "هیبرید" تبدیل شده‌اند. در این مجلات هیبرید، نویسنده می‌تواند انتخاب کند که مقاله خود را با پرداخت هزینه APC به صورت دسترسی آزاد منتشر کند یا بدون پرداخت هزینه و به روش سنتی اشتراکی.

هزینه چاپ مقاله در مجلات و اقتصاد نشر علمی

برای درک بهتر پویایی‌های کنونی در نشر علمی، باید نگاهی به جنبه‌های اقتصادی این صنعت داشت. صنعت چاپ و نشر مقالات علمی، صنعتی بسیار سودآور است. درآمد جهانی سالانه حاصل از چاپ مقالات علمی در سال ۲۰۲۲ بیش از ۱۹ میلیارد دلار برآورد می‌شود [۱]. سهم عمده‌ای از این بازار در اختیار چند ناشر بزرگ بین‌المللی قرار دارد. بر اساس تخمین‌ها، بیش از ۵۰% این مقدار متعلق به تنها ۵ انتشارات اصلی دنیا شامل Elsevier, John Wiley & Sons, Taylor & Francis, Springer Nature, و SAGE است [۱]. حاشیه سود در این صنعت به طور متوسط ۴۰% برآورد می‌شود و حتی در برخی موارد، این شرکت‌ها حاشیه سودی بالاتر از غول‌های تکنولوژی مانند گوگل و آمازون دارند [۱]. این ارقام نشان می‌دهند که با وجود هدف اصلی نشر علمی (یعنی انتشار دانش)، عامل اقتصادی نقش بسیار پررنگی در تصمیم‌گیری‌ها و روندهای این صنعت ایفا می‌کند. آمارهای منتشر شده توسط گروه فریدونیا (Freedonia Group) نشان می دهد در سال ۲۰۲۴ نزدیک به ۲/۱ میلیارد دلار فروش مجلات دسترسی آزاد بوده است این مقدار برای سال قبل از آن برابر ۱/۹ میلیارد دلار بوده است و پیش بینی می شود این رقم تا سال ۲۰۲۸ به ۳/۲ میلیارد دلار افزایش یابد

مزایا و معایب دسترسی آزاد برای پژوهشگران

مدل دسترسی آزاد از دیدگاه پژوهشگر منتشرکننده مقاله، دو جنبه اصلی دارد: مالی و تأثیرگذاری. از یک سو، پرداخت هزینه APC می‌تواند سرباری بر بودجه تحقیقاتی پژوهشگر یا گروه او باشد. این هزینه بسته به مجله، رشته علمی و ناشر می‌تواند متفاوت و گاهی بسیار بالا باشد (از چندصد دلار تا چندهزار دلار). از سوی دیگر، همانطور که گفته شد، دسترسی ساده‌تر و رایگان به مقاله منتشر شده، پتانسیل دیده شدن آن توسط سایر پژوهشگران را به شدت افزایش می‌دهد. این افزایش دید می‌تواند به ارجاعات (Citations) بیشتر به مقاله منجر شود که یکی از معیارهای مهم سنجش تأثیرگذاری و موفقیت پژوهش به شمار می‌آید. برای بسیاری از پژوهشگران، به خصوص در مراحل اولیه حرفه‌ای خود، افزایش دیده شدن و ارجاعات می‌تواند بسیار حائز اهمیت باشد.

چرا ناشران به سمت دسترسی آزاد متمایل شده‌اند؟

با توجه به آمار فزاینده انتشار مقالات به شیوه دسترسی آزاد، این سوال مطرح می‌شود که دلیل این گرایش از سمت ناشران چیست؟ همانگونه که پیشتر اشاره شد، صنعت نشر علمی صنعتی سودآور است و مدل دسترسی آزاد نیز می‌تواند منبع درآمد قابل توجهی (از محل APC) برای ناشران باشد. برخی معتقدند که این گرایش صرفاً ناشی از تمایل به کسب سود بیشتر است. ناشران ممکن است دریافته باشند که دریافت هزینه مستقیم از نویسنده برای هر مقاله (APC) می‌تواند سودآورتر یا پایدارتر از اتکا به مدل اشتراکی باشد، به خصوص در شرایطی که بودجه کتابخانه‌ها محدود است یا استفاده از سایت هایی مانند Library Genesis دسترسی به مقالات اشتراکی را تضعیف می‌کند. اما دلایل دیگری نیز می‌تواند در کار باشد، از جمله فشار از سوی نهادهای تأمین‌کننده مالی پژوهش و دولت‌ها که به دنبال دسترسی عمومی به نتایج تحقیقات (که اغلب با بودجه عمومی انجام شده‌اند) هستند (مانند Plan S در اروپا). همچنین، ممکن است ناشران به دلیل درک نیاز پژوهشگران به دیده شدن بیشتر و ارجاعات بالاتر، مدل دسترسی آزاد را ارائه می‌دهند تا جذابیت مجلات خود را حفظ کنند. با این حال، اطلاعات دقیق و منتشر شده‌ای درباره دلایل پشت پرده این تغییر جهت از سوی خود ناشران در دست نیست و تحلیل آن نیازمند بررسی عمیق‌تر داده‌ها و مصاحبه با دست‌اندرکاران است. شما چه فکر می‌کنید؟ به نظر شما اصلی‌ترین دلیل افزایش مقالات OA چیست؟

انتخاب مدل نشر: یک تصمیم استراتژیک برای پژوهشگر

برای یک پژوهشگر که قصد چاپ مقاله علمی خود را دارد، انتخاب بین مجلات اشتراکی و مجلات دسترسی آزاد (یا گزینه OA در مجلات هیبرید) یک تصمیم مهم است که باید با در نظر گرفتن چندین فاکتور اتخاذ شود:

• بودجه پژوهشی: آیا بودجه‌ای برای پرداخت APC در دسترس است؟ برخی دانشگاه‌ها یا گرنت‌های تحقیقاتی هزینه‌های APC را پوشش می‌دهند.
• ضرورت دیده شدن و ارجاع: تا چه حد افزایش پتانسیل ارجاع به مقاله برای شما اهمیت دارد؟ در برخی حوزه‌ها یا برای پژوهشگرانی که به دنبال دیده شدن بیشتر هستند، OA گزینه جذابتری است.
• مخاطبان هدف: چه کسانی باید به مقاله شما دسترسی داشته باشند؟ اگر مخاطبان شما عمدتاً در دانشگاه‌هایی هستند که دسترسی به مجلات اشتراکی را دارند، شاید مدل اشتراکی کافی باشد. اما اگر مخاطبان گسترده‌تری (از جمله پژوهشگران در کشورهای در حال توسعه یا عموم مردم) را هدف قرار داده‌اید، OA بهتر است.
• سیاست‌های نهاد تأمین‌کننده مالی: برخی نهادها و سازمان‌های تأمین‌کننده مالی پژوهش، انتشار به شیوه دسترسی آزاد را اجباری یا توصیه می‌کنند.
• ضریب تأثیر و اعتبار مجله: در نهایت، اعتبار و ضریب تأثیر مجله نیز در انتخاب نقش دارد، هرچند امروزه مجلات OA معتبر و با ضریب تأثیر بالا نیز به وفور یافت می‌شوند.

آینده نشر علمی: به کجا می‌رویم؟

رشد پیوسته مدل دسترسی آزاد نشان می‌دهد که چشم‌انداز نشر علمی در حال تغییر است. این تغییرات تحت تأثیر عوامل متعددی از جمله فشارهای اقتصادی، نیاز پژوهشگران به انتشار گسترده‌تر نتایج کارشان، و سیاست‌های دسترسی آزاد نهادهای علمی و دولتی قرار دارند. در حالی که مدل اشتراکی همچنان سهم قابل توجهی از بازار را در اختیار دارد، به نظر می‌رسد مدل دسترسی آزاد، به خصوص انواع طلایی (Gold OA که شامل پرداخت APC است) و هیبرید، سهم بیشتری از بازار را در آینده به خود اختصاص دهد. ممکن است شاهد ظهور مدل‌های نوین دیگری نیز باشیم که تعادلی بین نیازهای ناشران، نویسندگان و خوانندگان ایجاد کنند. این تحولات نیازمند پیگیری مستمر از سوی جامعه علمی و پژوهشگران است.

نتیجه‌گیری

صنعت چاپ مقاله در مجلات علمی در حال گذار است. در کنار مدل سنتی اشتراکی، مدل دسترسی آزاد به سرعت در حال رشد است و بخش قابل توجهی از مقالات معتبر امروزی به این شیوه منتشر می‌شوند. این تغییر، فرصت‌ها و چالش‌های جدیدی را برای پژوهشگران ایجاد کرده است. درک تفاوت این مدل‌ها، جنبه‌های اقتصادی نشر علمی، و پیامدهای هر کدام برای نویسنده و خواننده، به پژوهشگران کمک می‌کند تا تصمیمات آگاهانه‌تری در مسیر انتشار یافته‌های علمی خود بگیرند. در نهایت، هدف مشترک، یعنی انتشار و دسترسی آسان به دانش، باید در مرکز این تحولات قرار گیرد.

سوالات متداول (FAQ)

تفاوت اصلی مدل اشتراک و دسترسی آزاد در چیست؟تفاوت اصلی در پرداخت‌کننده هزینه است. در مدل اشتراک، خواننده (یا نهادش) برای دسترسی پرداخت می‌کند، در حالی که در دسترسی آزاد، نویسنده (یا نهادش) هزینه چاپ را پرداخت می‌کند و دسترسی برای خواننده رایگان است.

APC چیست و چه کسی آن را پرداخت می‌کند؟APC مخفف Article Processing Charge است و هزینه‌ای است که نویسنده یا نهاد حامی او برای انتشار مقاله به شیوه دسترسی آزاد به ناشر پرداخت می‌کند.

آیا انتشار به شیوه دسترسی آزاد واقعاً منجر به ارجاعات بیشتر می‌شود؟تحقیقات متعددی نشان داده‌اند که مقالات دسترسی آزاد پتانسیل بیشتری برای دریافت ارجاع دارند، زیرا دسترسی به آن‌ها برای جامعه علمی گسترده‌تر است و مانع مالی وجود ندارد. با این حال، کیفیت علمی مقاله همچنان عامل اصلی در تعداد ارجاعات است.

منظور از مجله هیبرید چیست؟مجله هیبرید مجله‌ای است که هم به روش سنتی اشتراکی مقاله منتشر می‌کند و هم به نویسندگان این امکان را می‌دهد که با پرداخت هزینه APC، مقاله خود را به صورت دسترسی آزاد منتشر کنند.

چرا با وجود رایگان بودن دسترسی آزاد برای خواننده، همچنان استفاده از سایت هایی Libgen رواج دارد؟Libgen و سایت های مشابه آن عمدتاً برای دسترسی به مقالاتی استفاده می‌شوند که در مدل اشتراکی منتشر شده‌اند و دسترسی به آن‌ها بدون پرداخت حق اشتراک ممکن نیست. هرچند که به مقالات OA نیز دسترسی فراهم می‌کنند، اما دلیل اصلی استفاده از آن‌ها، دسترسی به محتوای قفل‌شده اشتراکی است.